U javnom sektoru Srbije zaključeni su kolektivni ugovori za gotovo sve grane, dok u realnom sektoru, zbog negativnog stava Unije poslodavaca, postoje samo dva posebna ugovora
Kolektivni ugovor, po Zakonu o radu Republike Srbije, definisan je kao opšti akt kojim se uređuju prava, obaveze i odgovornosti iz radnog odnosa i međusobni odnosi učesnika kolektivnog ugovora koji se mogu zaključiti kao opšti, poseban i kolektivni ugovor kod poslodavca.
Opšti kolektivni ugovor (OKU) je prestao da važi u maju 2011. Iako je pravovremeno, pre isticanja roka važenja, formiran Odbor za pregovore reprezentativnih sindikata i podneta inicijativa za zaključivanje novog OKU, Unija poslodavaca Srbije je prekinula pregovore, bez obrazloženja, posle drugog sastanka pregovaračkih timova. Do danas nije prihvaćena inicijativa za pregovore, bez obzira na sve napore socijalnih partnera – reprezentativnih sindikalnih centrala, uz aktivno uključivanje Socijalno-ekonomskog saveta.
U javnom sektoru, zaključeni su posebni (granski) kolektivni ugovori za gotovo sve grane. U realnom sektoru, zaključeni su sa proširenim dejstvom samo Poseban kolektivni ugovor za oblast putne privrede i Poseban kolektivni ugovor za radno angažovanje estradno-muzičkih umetnika. Unija poslodavaca odbija da se u realnom sektoru posebnim kolektivnim ugovorima ugovori nivo zarada, naknada zarada i drugih primanja zaposlenih za određenu delatnost za koju se zaključuje poseban kolektivni ugovor – tzv. tarifni deo, kao i primena proširenog dejstva kolektivnog ugovora. Posebni kolektivni ugovori u javnom sektoru nemaju tarifni deo, jer Vlada (kroz Uredbu o koeficijentima i ugovaranjem osnovice u Zakonu u budžetu sa kojima se množe koeficijenti) utvrđuje plate. U javnom sektoru još nema zakonskog osnova za ugovaranje toplog obroka i regresa, te je zato tamo najzastupljenije kolektivno pregovaranje.
Zakonom o radu je definisana obaveza utvrđivanja elemenata za osnovnu zaradu, bez početnog minimuma prava. Elementi se ugovaraju različito – od minimalne zarade na nivou Republike do cene rada za najjednostavniji posao u manjim iznosima koji se množe koeficijentima, bodovima ili se ugovaraju u nominalnim bruto iznosima po platnim razredima. Isto je i sa regresom i toplim obrokom koji se utvrđuju u visini koja je definisana kolektivnim ugovorom, što je dovelo do apsurda da je jednim kolektivnim ugovorom za topli obrok utvrđen iznos od 1 dinara!?. U javnom sektoru, posebni kolektivni ugovori se, u najvećoj meri, primenjuju neposredno – ne donose se kolektivni ugovori kod poslodavca.
Srbija da ratifikuje Konvenciju 154
Republika Srbija još nije ratifikovala Konvenciju 154. kojom se unapređuje proces kolektivnog pregovaranja i koja se primenjuje na sve grane delatnosti. Ratifikacija bi doprinela razvoju konstruktivnog socijalnog dijaloga i otvorila mogućnost sveobuhvatnijeg pravnog definisanja kolektivnog pregovaranja.
Mora se voditi računa o tome da mere u cilju unapređenja kolektivnog pregovaranja ne izazovu suprotne efekte, posebno da ne dovedu do smanjivanja slobode učesnika u kolektivnom pregovaranju. Kolektivnim pregovorima treba povećati broj zaključenih ugovora, posebno granskih i konačno zaključiti Opšti kolektivni ugovor.
U Republici Srbiji nema relevantnih podataka o stopi pokrivenosti kolektivnim ugovorima, već samo procena da je to 55% preduzeća i ustanova.
Zakon nudi široki spektar prava koja se mogu ili moraju detaljnije regulisati kolektivnim ugovorom – zasnivanje radnog odnosa, odmori i odsustva, tehnološki višak, povrede radne obaveza odnosno discipline, uslovi za rad sindikata… Poslodavci često pogrešno tumače da će se pojedine zakonske odredbe neposredno primenjivati, bez njihove razrade i definisanja kolektivnim ugovorima.
Kolektivni ugovor se zaključuje na period od tri godine, ali se najmanje jednom godišnje pregovara o elementima osnovne zarade, o čemu se zaključuje Aneks kolektivnog ugovora.
Minimalna cena rada utvrđuje se Odlukom Socijalno-ekonomskog saveta Republike Srbije, a zaposleni ne mogu da dobiju nižu platu od važeće minimalne zarade.Zakonom je definisano da isplata minimalne zarade ne predstavlja pravilo već izuzetak, u okolnostima kada se poslodavac nalazi u finansijskim teškoćama. Međutim, u praksi je to suprotno: Ugovoraju se zarade niže od minimalne i poslodavci u većini slučajeva dotiraju razliku od iznosa ugovorene zarade do minimalne zarade, čime je obesmišljen zakonski karakter minimalne zarade.
Sindikati ne smeju da odustanu od kolektivnog pregovaranja. Neophodno je ponovo pokrenuti inicijativu za zaključivanje OKU, a granski sindikati treba da iniciraju zaključivanje posebnih ugovora u svim delatnostima. Značaj OKU i posebnih kolektivnih ugovora leži u činjenici da se njima utvrđuje i garantuje ujednačen minimum prava zaposlenih.
Stručne službe Ujedinjenih granskih sindikata „Nezavisnost“ i Saveza samostalnih sindikata Srbije
